De Signatura Rerum

De Signatuur aller dingen nader bekeken, een eerste proeve.

We zien bovenstaand een gravure van Michael Andreae ter illustratie van een onderdeel uit het verzamelde werk van Jacob Böhme, met een zelfde titel en een verkorte door Michael beschreven notie aangaande de inhoud van dat werkje. Zo heeft hij 22 titel illustraties gemaakt voor het in 1682 uitgegeven verzamelde werk van Böhme. Andreae kwam uit Riga naar Amsterdam, leerde daar Johann Georg Gichtel kennen en werkte mee in het redactionele team ten behoeve van boven vermelde publicatie.

Maar helaas viel hij kort na 1684 in ongenade bij Gichtel en verdween met naam en illustraties uit de volgende herdrukken van dit verzamelde werk van Böhme. Pas in 2002 werd zijn naam als illustrator ontdekt in een dagboek van Johann Heinrich Pothoff.

(Zie voor verdere details, de betreffende publicaties, w.o.: 'Oog voor de wereld, De visionaire denker Jacob Böhme', uitgegeven door Embassy of the Free Mind.)

Teksten van Böhme (1575-1624) en illustraties van Andreae (rond 1680) zijn dus niet tegelijkertijd ontstaan. Zeker doet zich de vraag voor, toen al en nu weer, in hoeverre tekst en beeld elkaar aanvullen en of verduidelijken? Evenwel was en is men gewoon tekst te willen begrijpen, maar hoe dat te relateren aan het verstaan van beeld als een weergave en of uitdrukking van de essentie van de betreffende tekst? Daartoe dienen we het beeld te kunnen lezen als beeld, los van de al of niet begeleidende teksten van Andreae, dan wel verwijzend naar de teksten van Böhme.

Ons inziens, is het dus zeer de moeite waard een poging te wagen deze bovenstaande titel-illustratie enigszins, naar voortschrijdend vermogen, te leren lezen als een uit zichzelve verschijnend beeldverhaal. Gezien onze ervaringen met het leren lezen van beeld en symbool, mag men wel vooraf constateren dat Michael Andreae kennis van zaken had en zeer wel saillante details zodanig in beeld wist te brengen, dat ze ook werkelijk het gezegde zonder tekst 'illustreren', dat wil zeggen adequaat aan het licht brengend.

We moeten het eerst zoveel mogelijk doen met wat hij letterlijk in beeld heeft gebracht, want er zijn even zovele symbolen, als zeer diverse studies over hun betekenissen, uit tal van culturen, religies en hermetische tradities. Ook hier je kunt beginnen met symboolstudies en of je begint heel 'simpel' met te kijken wat Andreae tracht te beelden en je zelf vragen te stellen om via het geziene het nog ongeziene aan te boren, zo zijn de 2 bovenste dierenriem tekens net minder verborgen achter de vleugels als de onderste twee dierenriemtekens achter de kubus, toeval?

Wat hij, om ergens te beginnen, illustreert is een cirkel, van buitenaf naar binnen toe met een aantal sferen en of lagen. De buitenste sfeer met de klassieke dierenriemtekens op bepaalde posities en gelardeerd met de benodigde sterren, het hemelruim in beeld brengend, de kosmos, de macrokosmos. Let wel tekens die een kwalitatieve dimensie beelden, zoals Ram, Stier, Tweelingen, etc. alle twaalf tekens staan hier min of meer in beeld en wel op bepaalde posities, bezien vanuit de geometrische tekening van de cirkel met het desbetreffende staande kruis in het midden, de twee diagonalen van het liggende kruis en de vier ringen die het kruis differentiëren, al of niet in vier cirkelvormige sferen en of lagen.

De dierenriem tekens verwijzen naar de klassieke sterrenbeelden en de vraag rijst, verwijzen ze naar de actuele astronomische stand van deze met het oog waar te nemen sterrenbeelden en of duiden ze iets anders aan? Wellicht de kwalitatieve dynamieken die per kwadrant hun invloed doen gelden? En wel in relatie tot, per drie dierenriem tekens, het betreffende planeet teken? Mars staat dan in relatie tot Ram, Stier en Tweelingen; Saturnus in relatie tot Kreeft, Leeuw en Maagd; Jupiter in relatie tot Weegschaal, Schorpioen en Boogschutter; Venus in relatie tot Steenbok, Waterman en Vissen? Wat betreft de al of niet analoge verwijzingen tasten we nog in het duister. Wellicht vraagt dat meer kennis van deze tekens? Laten we het lezen vereenvoudigen.

Je kunt ze niet anders lezen dan middels datgene wat Andreae visueel in beeld heeft gebracht. We zien dan dat de rechterzijde van deze cirkel donkerder is gekleurd dan de linkerzijde, die veel lichter is, evenwel zien we aan de buitenzijde een vervagend donker randje. Met andere woorden ondanks de lichte linkerzijde blijft de donkere rand als voorwaarde manifest. Licht en donker vormen twee wezenlijke thema's, zowel in het denken van Böhme als in de symboliek. Wat Andreae duidelijk laat oplichten, ook in de donkere rand van de buitenste cirkel, zijn dus deze tekens, in deze als lichten die te lezen zijn voor wie daartoe oog wil krijgen.

We kunnen stil staan bij de betekenis van ieder van deze 12 dierenriem tekens, maar dat voert in dit verband nu te ver, vandaar laten we eens kijken naar de twee bovenste dierenriem tekens, links van de met de punt naar boven wijzende vurig vlammende driehoek, met in het midden de 8 stralige Zon, het teken Tweeling en rechts ervan het teken Kreeft en onder haast verborgen achter de kubus met de Maan midden in de met de punt naar beneden wijzende driehoek, aan de voorkant van wat lijkt op een kubus, rechts het teken Boogschutter en links het teken Steenbok.

Niets van wat daar is afgebeeld is zonder zin en betekenis, maar we kennen doorgaans deze klassieke tekens niet meer met de toenmalige eraan verbonden betekenissen. Want wat zeggen juist die vier dierenriem tekens in relatie tot die twee opposiet gespiegelde driehoeken? Wat het beeld in één oogopslag laat zien, dat valt met bladzijden tekst nog niet uitputtend te verhalen. Maar men mag aannemen dat Andreae zeer wel thuis was in al deze symboliek, anders had hij ze zo niet kunnen positioneren. Om er enigszins bij te kunnen komen, moeten we iets invoegen wat menigeen wellicht niet meer kent en dat is dat de dierenriem tekens van oudsher verbonden werden met de vier klassieke elementen: aarde, water, lucht en vuur.

Hij brengt heel centraal (middels de verticaal) vier dierenriem tekens in relatie tot de twee tegenover elkaar staande driehoeken en wel met op de verticaal de tegenover elkaar gelegen symbolen van de 8 stralige zon boven, in een rechtopstaande driehoek en de onzichtbare nieuwe maan in relatie tot de aan de bovenzijde door de zon beschenen maansikkel, in een naar beneden wijzende driehoek, deels verwijzend naar de ons bekende hemellichamen, respectievelijk aan de dagzijde, boven en aan de nachtzijde, onder aan de verticaal en cirkel. Op de horizontaal van het kruis staan geen tekens, noch die van de vaststaande dierenriemtekens, noch die van de betreffende beweeglijke planeten aan het firmament. Met andere woorden de verticaal wordt hier beeldrijk gestoffeerd met liefst 2 x de daar benodigde symbolen. Waar staan ze dan voor?

Kort verhalend, met de vier dierenriemtekens brengt hij de vier elementen in beeld, respectievelijk, bovenin: tweelingen / lucht, kreeft / water; onderin: boogschutter / vuur, steenbok / aarde. Met andere woorden met deze vier dierenriem tekens staan deze vier klassieke elementen centraal in dit hele kruis en wel op de verticaal van het staande kruis. De verticaal dient blijkbaar iets te verbeelden tussen beneden en boven, tussen aarde en hemel, tussen donker en licht, tussen maan en zon, tussen ... en ...? Mogelijk de klassieke verwijzingen inzake maan en zon, het vrouwelijke (met de driehoek naar beneden wijzend) en het mannelijke (met de driehoek naar boven wijzend), de sophia en de christus betreffende?

Bovenin staan de twee elementen lucht en water en onderin eraan gespiegeld aarde en vuur; wat wil Andreae hiermee zichtbaar maken? Als je zo hier en daar rondneust met betrekking tot diverse posities, blijkt het niet zomaar om het even te zijn waar je de elementen ten opzichte van de verticaal en of horizontaal positioneert in de cirkel? Met deze positie wil de beeldenaar blijkbaar iets laten oplichten wat wezenlijk is, maar niet zomaar aan de openbaarheid mag worden prijs gegeven, je wordt dus uitgenodigd je innerlijke oog te scholen, te leren schouwen, wil je meer te weten komen. De weg daartoe is juist niet in boeken te gaan neuzen, maar binnen deze gravure te blijven rondneuzen. Je moet dan methodisch gezien je niet blindstaren op één of ander detail, maar het is dienstig juist verbanden en verhoudingen te gaan bespeuren tussen, bijvoorbeeld in dit voorbeeld, lucht en water in relatie tot boven, de rechtopstaande vlammende driehoek met de twee vleugels en de twee dierenriemtekens.

Maar wellicht nog meer, gezien de driehoek boven de zodiak cirkel, met twee vleugels aan weerszijden en vooral zeven overlangs gestreepte stralenbundels die naar boven en schuin naar beneden stralen, langs de buitenste rand van de lichte en donkere kant van de cirkel, die nagenoeg de hele breedte van deze illustratie beslaan.

Zo te zien, zetten deze stralen zich niet voort tot onder aan de illustratie, want daar staan 14 dwarsgestreepte stralen getekend. Dwars gestreept opposiet aan de overlangs gestreepte stralen, hoe precies is deze Andreae wel niet. Het hemelse zevenvoudig in beeld gebracht en het ondermaanse aardse 14 ledig in beeld gebracht, daarmee een verdubbeling van het getal zeven, voor Böhme de zeven grond dynamieken van al het geschapene, maar blijkbaar vinden we in het ondermaanse een duale tendentie tussen licht en donker, goed en kwaad, verbeeld in de paradijselijke boom betreffende de kennis van goed en kwaad, staande naast de levensboom. Waar die voor staan heeft de filosofe Welmoed Vlieger prachtig beschreven op haar website, zie aldaar.

Onderaan vinden we een precies getekende plattegrond, van een ommuurde binnenhof met acht vakken en een centraal kruis met een cirkel in het midden en in de muren 4 x 3 poorten. Dat brengt ons langs een omweg naar de 12 dierenriem tekens. Het getal 12 verwijst blijkbaar zowel in de buitenste sfeer, de macrokosmos als naar de ommuurde ondermaanse binnenhof verdeeld in acht vakken met een cirkel in het midden. Zo boven zo beneden, luidde het oude hermetische gezegde. Maar hoezo boven een twaalftal zodiak tekens en in de binnenhof maar acht vakken met een negende ronde vlak in het midden, negen het verborgen midden van het achtvlak? Waar staat dan die cirkel in dat midden voor? Verwijst die niet naar het daar boven afgebeelde 8 ledige kruis, acht segmenten verdeeld over vier kwadranten? Maar in ieder geval 4 x 3, dus 12 poorten in de ommuring van het binnen. Opnieuw, 12 poorten en 9 vlakken, ook in het ondermaanse. Blijkbaar zit er een verschil van drie? Waar staan die dan voor? De nog te begane drievoudige dynamiek, binnen de zeven als 4 reeds gerealiseerd plus 3 nog te realiseren fasen in de schepping?

Blijkbaar verhoudt de 12 ledige macrokosmos zich tot de 8 ledige microkosmos, met een mogelijkheid de negende in beeld te brengen via de geometrische tekening van een cirkel, een geraderd wiel, een 8 ledig rad dat je kan helpen om aarde en hemel, microkosmos en macrokosmos, al voortbewegend te kunnen verbinden. Maar wanneer boven en onder verbonden kunnen worden dan dient er iets of iemand te kunnen verbinden en wel dynamisch bewegend tussen hemel en aarde. Was dat niet Hermes (grieks) of Mercurius (latijn), maar waar staat Hermes in dit geheel, is er een teken dat ernaar verwijst? In het midden van de cirkel op het Binnenhof zien we wel het Lam als teken? Zou er een analogie bestaan tussen beide tekens, de één onzichtbaar en de ander al zichtbaar?

Zo op het eerste oog geen duidelijk teken van Hermes, maar waar moeten we die dan als teken aan relateren? Zo de dierenriem tekens gebeeld worden in specifieke tekens, zo ook werden de zeven klassieke planeten (zeven planeten, zeven stralen, zeven dagen, zeven geesten, zeven tijden, zeven zegels, zeven beden, etc,?) gebeeld in zeven specifieke tekens, online op wikipedia kan je de uitleg vinden. Zon en maan staan op de verticaal in een mogelijk te duiden context, evenwel valt er nog te puzzelen omtrent de posities van Mars in relatie tot Jupiter en Venus in relatie tot Saturnus, deze vier staan op het liggende diagonale kruis; hebben ze daar een functie in relatie tot de dynamiek van het rad? Bemiddelen de zeven planeten, gelegen tussen de 12 dierenriemtekens en het 8 ledige Rad of Wiel met haar 8 segmenten en vier kwadranten? Staan die zeven planeten in relatie tot die zeven stralen uit de allerhoogste driehoek?

Kijken we goed, dan zien we maar zes tekens, de reeds eerder vernoemde zon bovenin en de nieuwe maan onderin. Aan de lichtzijde, dus links van het kruis, staan respectievelijk in het linksboven kwadrant Mars en in het linksonder kwadrant Venus. Zo staan aan de donkere zijde, dus rechts van het kruis, respectievelijk in het rechtsboven kwadrant Saturnus en rechtsonder Jupiter. We hebben er zes, maar we zien nergens het teken van Mercurius staan. Aan de lichtzijde de zo genoemde binnenplaneten en aan de donkere zijde de buitenplaneten, met de aarde als hun relatieve midden. Waarom staan Venus en Mars aan de lichtzijde en Jupiter en Saturnus aan de donkere zijde? Verwijst het 8 ledige kruisvlak naar de aarde? Of verwijst de 8 ledige cirkel naar het nog onzichtbare mercuriusteken? Dat teken bestaat uit een cirkel met een kruis onderaan de cirkel, zoals bij het venusteken, maar dan met een éénderde cirkel, naar boven geopend, boven op de cirkel.

Het wordt nog zoeken, maar waar staat dan dat kruis voor, zowel in het venusteken als in het saturnusteken als in het mercuriusteken? Het kruis staat evenwel levensgroot in het midden van de cirkel en verdeelt de cirkel niet alleen in vier kwadranten en 8 segmenten, maar ook in vier ringen om het centrum, al of niet sferen en of fasen? In de loop van welke ontwikkeling? Een ontwikkeling vanuit het midden van het kruis, vanuit een nog onooglijk zwart puntje, wat langzaam maar zeker de wereld in beweging zet en doorstraalt, zie de prachtige discentrisch verlopende zwart gestreepte stralen, vanuit het midden naar de periferie van de cirkel, die hier echter niet door een lijn afgesloten en omsloten wordt, maar in open verbinding staan met de beweeglijke 5 planeten plus die ene centrale zon en de vaststaande zodiak tekens aan het firmament.

Van de buitenste 8-ledig gearceerde rand verlopen de ringen alsmaar buitenwaarts tot aan de periferie van het uitdijende heelal, van groter naar kleiner verlopend. Iets en of iemand van binnenuit heeft de wereldontwikkeling in beweging gezet en die beweging wordt 8 ledig in beeld gebracht in relatie tot onze werkelijkheid, een werkelijkheid die net zoals de zodiak tekens in het licht staan van de vier elementen, aarde, water, lucht en vuur, de vier zodiak tekens aan beide einden van de verticaal. Die vier zijn blijkbaar wezenlijk in de ontwikkeling aller werkelijkheid. Klassiek werden ze verbonden met de vier Rijken, respectievelijk: aarde / minerale rijk, water / plantenrijk, lucht / dierenrijk, vuur / mensenrijk. Men vindt ze elders op de website bij de wezensleden