Louis Bolk Bericht 17

Daar, waar zowel de mens als de natuur tot hun recht moeten komen, wederzijds recht kunnen doen aan hun wijze van zijn, daar moet in beginsel de noodzaak van een harmonie in beeld gebracht worden. De noodzaak tot deze harmonie uitspreken, impliceert niet, dat wij opteren voor een naïeve, mogelijk paradijselijke en statische harmonie: zulk een harmonie bestaat niet. Harmonie veronderstelt niet een voor-nu-en-voor-altijd, maar een fundamentele mogelijkheid, dat beide partners - zowel de mens als de natuur - zich tot elkaar kunnen verhouden in een dynamische relatie, die pas principieel mogelijk wordt in de mate waarin zij op elkaar aangewezen zijn voor hun beider voortbestaan.

Hun bestaan is onlosmakelijk met elkaar verbonden: zij behoren tot één en dezelfde werkelijkheid, en wel die van deze aarde. Op deze aarde is hen in tijd en ruimte de mogelijkheid geschonken om elkaar werkelijk te ontmoeten, hetgeen verstaan moet worden als een elkander helpen zich te bevrijden van de noodzaak tot wederzijdse onvrijheid. Maar het feit dat ze beiden wezenlijk onvrij zijn, wezenlijk afhankelijk van elkaar zijn, in de beperkende zin, biedt tegelijkertijd ook de mogelijkheid, dat ze juist met behulp van elkander zich kunnen ontplooien.

Welnu, in het gegeven dat mens en natuur elkaar nodig hebben, in het licht van hun wederzijdse ontplooiing, ligt hun principiële gelijkwaardigheid besloten. Het erkennen van deze principiële gelijkwaardigheid vormt het enig mogelijke vertrekpunt van waaruit een weg gevonden kan worden naar de toekomst, waarin het stichten van zinvolheid kan geschieden. Let wel: deze weg biedt geen garantie, dat het stichten van zinvolheid ook zal lukken; hier is geen plaats voor hoogmoed, slechts voor deemoed. Het nederig ont-moeten om in het gemoed de moed te vinden telkens opnieuw recht te willen doen. Het willen recht doen wordt zo vorm gegeven, dat het actieve en het passieve elkaar insluiten. De mens zal, als geestelijk wezen, deze beide vermogens in zich tot ontwikkeling moeten brengen.

Deel uitmakend van deze natuur, draagt hij als mens daartoe de voorwaarden in zich, Dat hij daartoe de voorwaarden in zich kan dragen, heeft de aarde-ontwikkeling, voor zover de natuur daaraan in de schepping heeft deelgenomen, mogelijk gemaakt. Het offer dat daarvoor gebracht is, kan de mens slechts in dankbaarheid na-denken; en dit kunnen na-denken vormt zijn eerste en hoogst belangrijke activiteit. De mens zal het één na het ander in de natuur denkend ter hand moeten nemen; en wel zo, dat hij de werkelijkheid denkend, objectief, met al zijn verstandelijke vermogens, begrippelijk zuiver moet kunnen laten uitspreken. Hier past geen subjectiviteit, te verstaan als willekeur. De mens zal zich actief denkend moeten inzetten om de werkelijkheid helder 'na te denken'. Daarbij heeft hij zich te houden aan haar wetten: deze wetten zijn, objectief gezien, op straffe van onrecht, onovertreedbaar. In die mate zal de mens, met behulp van zijn verstandelijk-analytisch vermogen, moeten leren in de pas te lopen van wat de werkelijkheid te gebieden heeft.

De mens kan niet straffeloos uit de pas lopen; hij heeft daarin de rechten van de natuur te eerbiedigen. Maar het eerbiedigen van wat objectief, vanuit het object, geboden is, geeft de mens juist de mogelijkheid zich uiteen te zetten met dat zelfde object, in casus de natuur. Wat objectief is, wat recht doet aan het object, is niet van meet af aan duidelijk. Dat kan ook niet, omdat de mens, in de mate waarin hij recht kan doen aan het object, zich ook in die mate dient te ontwikkelen. In de noodzaak, zich zodanig te ontwikkelen dat hij recht kan doen aan het object, ligt de mogelijkheid, dat hij zijn mens-zijn in de mate van het objectief mogelijke tot ontwikkeling kan brengen.

Hier ligt een lange, maar ook vreugdevolle weg: mens te kunnen worden aan al datgene, wat hij al denkend ter hand kan nemen. Alleen denkend, kan de mens, met vallen en opstaan, tot in een mogelijke eco-catastrofe toe, zijn denken in cadans brengen met een werkelijkheid, die ook werkelijk na-gedacht kan worden. Maar wie als mens de werkelijkheid kan na-denken, voelt ook de behoefte om de werkelijkheid dóór te denken; en met die mogelijkheid verlaat de mens het terrein van het tot nu toe gebodene, het tot nu toe ontwikkelde; hij betreedt het terrein van het toekomstig mogelijke.

Met behulp van datzelfde verstandelijk-analytische vermogen verschaft hij zich een kunnen, een technologisch vermogen om een nieuwe orde voort te brengen: een cultuur in de natuur. Hij brengt de natuur in cultuur: daar is niets tegen in te brengen, mits hij zich realiseert, dat de cultuur wezensafhankelijk verbonden blijft met de natuur. Dat wil zeggen, dat hij zich slechts zoveel cultuur kan veroorloven als hij in dezelfde mate de natuur objectief recht kan blijven doen. Waar dat laatste in het geding komt, sterft zowel de natuur als uiteindelijk ook de cultuur.

Hier ligt een wezenlijke restrictie, te verstaan als onlosmakelijke verbondenheid. Dat moet niet negatief verstaan worden: alsof de mens zich nog niet mag ontwikkelen, geen cultuur mag voortbrengen. Hier wordt slechts een grens aangegeven, voor zover het in acht nemen van die grens juist het fundament gaat vormen voor een werkelijke ontwikkeling: een werkelijke ontwikkeling van de mens is pas dan cultureel mogelijk, wanneer zij gelijke tred houdt met het eveneens door het menselijk handelen tot ontwikkeling komen van de natuur.

De natuur vormt geen statische pool, geen definitieve barrière, die de mens in zijn ontwikkeling hindert; de natuur vormt precies de voorwaarde voor die ontwikkeling, voor zover zij in die ontwikkeling op gelijkwaardige wijze betrokken kan worden. Een mens in ontwikkeling kan niet straffeloos de natuur buiten die ontwikkeling houden: hier is immers de gelijkwaardigheid van de partners in het geding. Waar deze gelijkwaardigheid verbroken wordt, kan het voorkomen, dat de mens zichzelf ontwikkelt ten koste van zijn partner. Hier wordt het egoïsme met gelijke munt terugbetaald: beide partners worden op zichzelf teruggeworpen en zullen uiteindelijk in isolement, in vervreemding ten onder gaan.

Werkelijke ontplooiing van de mens is dán pas mogelijk, wanneer hij de natuur daadwerkelijk zodanig in cultuur kan brengen, dat de natuur in die mate ook tot ontplooiing kan komen. Al denkend neemt de mens de natuur ter hand, en al handelend moet de mens erop gericht zijn, dat wat gewild wordt ook dienstbaar wordt aan de natuur. Alleen in dat onbaatzuchtige willen, waar de mens zich weet aan te passen aan de grenzen en de mogelijkheden van de natuur, kan hij de ruimte vormen waarin de natuur - mineraal, plant en dier - zichzelf kan worden aan de mens. En precies dáár waar de mens onbaatzuchtig zijn wil in dienst stelt van de natuur, dient hij zó te handelen dat de dynamiek van de menswording en de natuurwording, hand in hand, zich zó kunnen ontwikkelen, dat zij tot hun recht kunnen komen. Dat wil zeggen: wederzijds aan elkaar geschonken tot zichzelf kunnen komen. Ze vinden elkaar dan terug, niet meer in onvrijheid en gebondenheid, maar in een nieuw en vrij verbond.

2. Disharmonie.

De noodzaak op zoek te gaan naar een principiële gelijkwaardigheid van mens en natuur wordt ingegeven door het feit, dat deze relatie even zo goed kan corrumperen. En wel in die mate, dat beide partners daaronder lijden. Dat lijden is manifest geworden. Wil dit lijden niet stranden in een catastrofe, dan dienen wij met elkaar de zinvolheid te onderzoeken van dit lijden. Let wel: het geeft geen pas, dit lijden te rechtvaardigen. De mens kan de morele positie daartoe nooit innemen. Niettemin moet hij evenzeer ontkomen aan het fenomeen van de absurditeit.

De mens is slechts dan in staat de gegeven ontwikkeling te duiden, indien hij daaruit kan leren. Het lijden, dat de natuur de mens aandoet en het lijden dat de mens de natuur aandoet, vormen het onlosmakelijke deel van hun beider ontwikkeling. Heelheid én gebrokenheid; harmonie én disharmonie: ze geven de weg aan, waarop beide partners stoten op hun grenzen. Om te voorkomen, dat deze grenzen onoverkomelijke barrières vormen, waartussen het absurde noodlot zou kunnen heersen, dienen wij na te gaan - alvorens deze grenzen met behoud van een moreel denken, voelen en willen te kunnen overschrijden - waar exact de grens ligt van het moreel ontoelaatbare. Nu, dat is te leren in onze tijd, aan de vooravond van een mogelijke ecologische catastrofe. De enige zin die dit lijden toegeschreven kan worden, wordt gevormd door het appèl, waar wij als mens voor wakker kunnen worden. En wie ontwaakt, brengt de disharmonie in beeld. Het waarom en waartoe moet duidelijk worden aan het stadium waarin de ontwikkeling van mens en natuur op dit moment verkeren.

Dat stadium is zeer goed in beeld te brengen: de mens is als onderzoeker in staat al na-denkend de natuur zódanig te doordenken, dat hij een geheel eigen orde kan scheppen. Deze orde kenmerkt zich door een geheel eigen en te rechtvaardigen logica, begrippelijk te definiëren en experimenteel te toetsen. Het verstandelijk analytisch denken loopt echter in het streven naar objectiviteit het gevaar, dat het de werkelijkheid reduceert tot het zintuiglijk en materieel waarneembare. Deze reductie komt voort uit het feit, dat ze ernaar streeft de levende en complexe natuur verstandelijk analytisch te doorzien op haar causale wetmatigheden. Om verstandelijk greep te krijgen, isoleert ze, nadat ze het proces van de levende natuur stilgelegd heeft, begrippelijk het één na het andere en gaat zó voorbij aan het fenomeen van het wezen van de natuur. De natuur, als levend wezen, onttrekt zich in eerste instantie aan de greep van het analytisch vermogen van het verstandelijke denken. Om tóch greep te kunnen krijgen, moet de natuur op de pijnbank van het analytische mes. Ja, het is zelfs noodzakelijk de patiënt van het leven te beroven, uit het levende proces te isoleren, teneinde op zoek te kunnen gaan naar de materieel vast te stellen determinanten.

Welnu, dit niet te voorkomen gegeven, dat het verstandelijk analytische en berippelijke denken niet anders te werk kan gaan, wordt pas onoverkomelijk wanneer de mens niet tegelijkertijd het vermogen ontwikkelt, dit levende natuurwezen in zijn verschijningsvormen te leren verstaan. Begrippelijke analyse vormt slechts een hulpmiddel. Daarentegen zien wij, dat het groeiende vermogen om verstandelijk greep te krijgen, uitgroeit tot een geheel eigen, rationele werkelijkheid, die los kan komen te staan van het te onderzoeken natuurfenomeen. De onderzoeker kan in zijn onderzoek zodanig gefascineerd raken door de mogelijkheden van wat hij begrippelijk heeft weten te isoleren, dat hij een geheel eigen, slechts door het heldere verstand belichte weg opgaat. Hier verlaat het denken in zijn verstandelijke helderheid het gebied van het morele. Want de vraag, waartoe het tot nu toe begrippelijk helder gewordene moet dienen, wil het niet meer toelaten. Deze vraag hindert slechts de voortgang van het verstandelijke be-grip: het grijpen wordt doel in zich, voor zover het grijpen een toenemend vermogen voortbrengt macht uit te oefenen over een groter wordende rationele werkelijkheid. Deze rationele werkelijkheid gaat haar eigen leven leiden, geleid door geheel eigen wetmatigheden.

Deze rationele werkelijkheid wordt doel-in-zich; en met betrekking tot het scheppend wereldgebeuren, waaruit zij zich voor een deel teruggetrokken heeft, zelfs doel-loos. Hier dient zich een verstandelijk denken aan zonder zedelijkheid, mogelijk slachtoffer van zijn eigen dwanggedachten. De verstandspool van de mens is geweldig uitgegroeid en autonoom geworden; daarin is zij ten dele vrij geworden van een natuur, die haar wetten en begrenzingen dicteerde aan de mens als slachtoffer. Wie slachtoffer wordt, wenst zich te onttrekken aan een voor hem niet inzichtelijk noodlot. Dat lot wenst de mens, in dit geval de boer als ondernemer, heel begrijpelijk zelf ter hand te nemen. Hij wenst een teelt in die mate ter hand te nemen, dat hij