Concept in diagram

Concipiëren, is het vermogen van de mens om denkbeelden te kunnen ontvangen en te ontwerpen.

Een concept is letterlijk een opzet, een plan, een ruwe schets leidend naar een meer definitief ontwerp, een poging om een idee de werkelijkheid in te kunnen denken. Dat denken draagt een specifiek karakter wat samen klinkt met conceptie: het is een ontvangend denken. Een bevruchting van het denken: een ontvangenis, nader te karakteriseren als een bevatting, vinding van een denkbeeld.

Deze kleine excursie laat ons in taal iets beleven aangaande de herkomst van dit denken, dat veelal nader aangeduid kan worden als abstract, theoretisch en begripsmatig. In het conceptuele gaat het nog om een gedachte, een idee waarbij de uiterlijke vorm, de bevatting, de inbedding, er nog niet toe doet. Het denken is nog zonder object, het is indalend en mettertijd wordt het belichaamd in de werkelijkheid.

Geheel eigen aan het concipiëren, is dat het welhaast ongrijpbaar verloopt. Het vindt stap voor stap, als het kan methodisch onderbouwd, zijn weg naar de concretisering. De vraag die we ons kunnen stellen, is: hoe dit onzichtbare proces te visualiseren? In het bijzonder wanneer het conceptualiseren niet alleen individueel maar juist en vooral gestalte moet krijgen in een groepsgebeuren. Al denkend is veelal niet in de gaten te houden, te traceren, wanneer en waarop leden van de groep inter-acteren.

Om het veelal beweeglijke proces van het concipiëren in zijn wordingsgang te kunnen traceren, gaan we in feite een methode, let wel, een speelse methode, toepassen om dit beweeglijke denken te vertragen. Je kunt het misschien vergelijken met een slow motion: de filmische snelheid van het denken wordt vertraagd en stap voor stap (van het ene begrip naar het andere) komt het denkproces in beeld. Het concept kan in alle facetten doorgelicht worden en op relevante aspecten bevraagd.

De methode om gezamenlijk te concipiëren, ontstaat in het werken met een diagram (deze wordt hier en in de navolgende tekst exemplarisch vernoemd, hetgeen hier beschreven wordt sluit aan bij de later ontwikkelde grammen).

Een diagram is een grafische voorstelling.

Een diagram brengt in het bijzonder de afhankelijkheid van twee of meer op elkaar betrokken grootheden grafisch in beeld. In het concipiëren, betreffen deze grootheden de relevante begrippen in het diagram. Deze begrippen dienen denkend op elkaar betrokken te worden. Om deze reden kunnen zij niet om het even waar dan ook in het diagram geplaatst worden.

De specifieke posities van de begrippen in het desbetreffende diagram worden bepaald door de in het diagram verankerde mogelijkheden van het denken. Het denken, het denkproces zelf valt uiteen in twee elkaar uitsluitende maar ook aanvullende mogelijkheden: analyseren en synthetiseren, respectievelijk nader uit te werken in begripsvorming en beeldvorming.

In een schema kunnen we het analytisch denkproces visualiseren door het in kaart te brengen. Het schema dient éénduidig te zijn. Je kunt hetzelfde analytische denkproces in meerdere schema's, plaatjes en of modellen weergeven. De vraag is echter hoe je die verschillende schema's zodanig op elkaar kunt leggen, dat het gemeenschappelijke (het abstract algemene en het concreet bijzondere) in beeld komt en wel zodanig dat die schema's elkaar niet uitsluiten maar insluiten, dat ze modelmatig compatibel worden en uitgewerkt kunnen worden in een te denken patroon. Compatible modellen, zo is ons streven, dienen uiteindelijk een verbindend patroon te vormen.

Dat streven komt voort uit het vermogen om al denkend, niet alleen te analyseren, maar ook te synthetiseren. Om analyse en synthese in beeld te kunnen brengen, zijn wij op zoek gegaan naar een soort van ‘oer‑schema’. We onderscheiden 4 begrippen en dito niveaus in dit verband: schema, plaatje, model en patroon. Zo een oer‑schema noemen we, hier samenvattend, een grondpatroon, dat weer uitgewerkt kan worden in diverse bouwpatronen, waaronder bijvoorbeeld een diagram en of een dynagram. Het grondpatroon moet daartoe mogelijke denkoperaties (operaties waartoe het denken in staat is) in zich kunnen verenigen. (zie theorieboek systeem dynamiek)

Gezien de complexiteit van het denkproces waarin we nadenken (of iets bedenken) over een evenzeer gecompliceerde werkelijkheid, dient het grondpatroon daarentegen toch zeer eenvoudig te zijn. Dat wil niet zeggen, dat we alles wat we kunnen bedenken in één grondpatroon, c.q. een bouwpatroon, c.q. een diagram kunnen onderbrengen. Maar het grondpatroon dient wel datgene wat we bedenken op een zodanige wijze te ordenen en te structureren dat alle daarop gebaseerde bouwpatronen en of diagrammen, evenwel methodisch werkend, op elkaar gelegd kunnen worden. Dit is geen geringe eis en opgave en blijft onderhevig aan een voortdurende precisering en afstemming.

Om het principe enigszins te kunnen voorstellen, zou je kunnen denken aan verschillende dia's (doorzichtige diagrammen) die je niet alleen na elkaar kunt projecteren, maar ook achter elkaar. Je laat het licht bij wijze van spreken niet door één dia schijnen maar bijvoorbeeld door meerdere dia's tegelijk. Het licht door meerdere dia's tegelijk laten schijnen vertroebelt het beeld, tenzij de dia's (de diagrammen) zodanig geordend en gestructureerd zijn, dat ze juist het beeld helder, doorzichtig, transparant maken. Diagrammen worden op deze wijze mogelijk compatible. We kunnen de daarin vervatte concepten vergelijken en in samenhang denken met als doel, onder andere, kennisintegratie.

Het denken ordent en structureert de werkelijkheid. Door deze ordening kan het structuur aanbrengen in de werkelijkheid. De werkelijkheid echter staat niet los van het denken. Zo de werkelijkheid in de ordening gestructureerd kan worden, zo kan het denken zichzelf in de ordening structureren. Het diagram vormt het snijvlak, de "dia", tussen denken en werkelijkheid. En omdat denken en werkelijkheid elkaar ergens ‘raken’, kan deze "dia" grafisch geprojecteerd worden in een dia‑gram. En wel zo, dat grafisch gezien, het denken zich spiegelt aan de werkelijkheid en er soms al of niet mee samen kan vallen.

Concipiëren met behulp van bijvoorbeeld een diagram moet gezien worden als een methodisch instrument. Het diagram kan noch het denken noch de werkelijkheid vervangen. Ze vormt slechts een middel (een midden) om de weg waarlangs we met elkaar concipiëren in beeld te brengen. Alleen door met het diagram te werken, kunnen we de werking ontdekken. De tot nu toe ontdekte werkingen hebben we ondergebracht in een visueel te denken grondpatroon, een synthese vormend tussen begrip en beeld.

We moeten ons trainen in het werken met een diagram. Dat kan door ieder afzonderlijk en of gezamenlijk te concipiëren. En elk concipiëren begint met een vrij associëren, in action research termen, open dating, vorm krijgend in mind mapping, bewegend tussen schema en plaatje. Associëren is dan een vorm van inductie, stapsgewijs zoekend, op basis van feiten en of fenomenen naar mogelijke verbanden.

Het associëren aan de hand van een aantal begrippen en of ideeën, feiten en of fenomenen, al of niet weer te geven in een mind map (de pre-figuratieve dimensie waaraan een schema bijdraagt) vormt de eerste stap in dit synthetische denkproces. De tweede stap die we vervolgens moeten zetten, om te voorkomen dat we blijven steken in het vrije associëren, is een meer gebonden associëren, in action research termen, axial dating, vorm krijgend in design mapping, bewegend tussen plaatje en model. (de re-figuaratieve dimensie waaraan het plaatje bijdraagt)

Op deze wijze trainen wij zowel het associatieve denken als, in een meer toegespitste vorm, het amplificerende denken. De term amplificatie is door C.G. Jung ingevoerd om hem af te grenzen van "vrije associatie". Amplificatie is een begrensde associatie. De begrenzing wordt aangegeven door het grondpatroon, c.q. het bouwpatroon, c.q. het diagram en of dynagram.

Amplificatie betekent letterlijk uitbreiding, uitweiding, het in den brede behandelen. Amplificeren betekent ook zoiets als het zoeken naar een context en of een samenhang uitvergroten. In die zin staat amplificeren tegenover reduceren. Bij reduceren wordt in het denken een weg terug afgelegd op grond van een causaal (oorzakelijk) verbonden keten van begrippen, die uiteindelijk noodzakelijk uitmondt bij één enkel begrip en of één enkel feit (of een beperkt aantal begrippen en corresponderende feiten). In het analyseren is het reduceren en deduceren op zijn plaats, om te kunnen synthetiseren dienen we te amplificeren, preciezer induceren en abduceren. Concipiëren is niet mogelijk zonder analyseren én synthetiseren.

In de methode (concept in diagram) passen wij dit amplificeren toe in het bouwen van een weefsel van relaties tussen de begrippen in het desbetreffende diagram (met betrekking tot een te formuleren concept) met behulp van associaties. Amplificeren is een gerichte en gebonden associatie, die telkens weer naar het diagram (c.q. het grondpatroon) terugkeert en daar zoveel mogelijk facetten van belicht. In en door het diagram worden de associaties, amplificerend, in een context geplaatst:

Het diagram ordent

en structureert

het te denken ‘weefsel’

tussen de verschillende begrippen

in een te denken concept

op een mogelijk veld van te exploreren posities en betrekkingen.

Amplificatie is een begrensde associatie. De begrenzing wordt door het diagram aangegeven. Het vrije associëren voert ons naar de aller-individueelste concepten. Amplificeren is een gerichte en gebonden associatie, die telkens weer naar de kern van het concept dient te keren en daar zoveel mogelijk kanten van belicht. Alle verborgen interpretatiekaders, vooronderstellingen, moeten door dit diagram boven tafel komen. Het diagram vormt letterlijk de context van ons gezamenlijk concipiëren. En in dit concipiëren moet zowel het exclusieve als het inclusieve, het onderscheidende als het verbindende samenhangend in beeld gebracht worden. Het diagram verleent daartoe een dienst.

Het diagram zelf vormt de "context" waarbinnen eigen tekst, eigen spreken, eigen verhaal een gezamenlijk verhaal kan worden. In casu kan leiden tot een gezamenlijk concept in een beeld en begripsvormend model, betreffende bijvoorbeeld doelstelling en beleid van een organisatie of anderszins. In deze de derde stap, in action research termen, conceptual dating, vorm krijgend in concept mapping, bewegend tussen model en patroon. (de con-figuratieve dimensie waartoe het model bijdraagt)

Om met het diagram te kunnen werken is het goed vooraf iets over de ordening en structuur van dit diagram (beeldveld, bouwpatroon) uit te leggen.